Του Βασίλη Παπαστεργίου
Ποιο είναι το νομικό πλαίσιο;
Η ποινική μεταχείριση των ανηλίκων ρυθμίζεται από ειδικές διατάξεις, ουσιαστικές και δικονομικές, που βρίσκονται διάσπαρτες στον ποινικό κώδικα και στον κώδικα ποινικής δικονομίας. Συνοπτικά, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχουν τρεις ηλικιακές κατηγορίες που αντιστοιχούν σε διαφοροποιημένη ποινική μεταχείριση του ανηλίκου. Τα παιδιά ηλικίας από 0 έως 8 ετών δεν υπόκεινται σε καμία απολύτως ποινική μεταχείριση. Οι ανήλικοι ηλικίας από 8 έως 13 ετών θεωρούνται ποινικά ανεύθυνοι με την έννοια ότι, όπως προβλέπει ο ποινικός κώδικας, «η αξιόποινη πράξη δεν καταλογίζεται σε αυτούς». Η πρακτική απόρροια της αντιμετώπισης αυτής είναι ότι οι ανήλικοι από 8 έως 13 δεν είναι δυνατό να φυλακιστούν αλλά σε βάρος τους μπορούν να επιβληθούν μόνο αναμορφωτικά ή θεραπευτικά μέτρα. Τέλος, στους ανήλικους από 13 έως 18 ετών είναι δυνατό να επιβληθεί η ποινή του περιορισμού σε ειδικό κατάστημα κράτησης νέων, πρακτικά δηλαδή της φυλάκισής τους σε φυλακή ανηλίκων.
Η τελευταία νομοθετική παρέμβαση στο χώρο του ποινικού δίκαιου ανηλίκων έγινε με το νόμο 3189/2003. Ο νόμος αυτός αποτελεί το βασικό «νομικό πλαίσιο» για την αντιμετώπιση της ανήλικης παραβατικότητας. Σύμφωνα με αυτόν, αυξήθηκε το όριο της ανηλικότητας στα 18 χρόνια (προηγουμένως ήταν τα 17) και το όριο της ποινικής ανευθυνότητας στα 13 χρόνια (πριν ήταν τα 12). Ο νόμος εισήγαγε μια σειρά από νέα αναμορφωτικά μέτρα, όπως η διαμεσολάβηση μεταξύ θύματος και ανήλικου θύτη, η αποζημίωση του θύματος, η παροχή κοινωφελούς εργασίας, η παρακολούθηση προγραμμάτων κυκλοφοριακής αγωγής για τους παραβάτες του ΚΟΚ κ.ά. Τέλος, κατάργησε την απαράδεκτη ρύθμιση περί δυνατότητας επιβολής ποινικού σωφρονισμού αόριστης διάρκειας.
Ποιες είναι οι φυλακές ανηλίκων;
Η Ελλάδα διαθέτει έξι ειδικά καταστήματα και τμήματα κράτησης νέων: το Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα, το Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Βόλου, το Αγροτικό Σωφρονιστικό Κατάστημα Ανηλίκων Κασσαβέτειας, το Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Κασσαβέτειας, το Τμήμα Κράτησης Νέων στη Δικαστική Φυλακή Θεσσαλονίκης και το Τμήμα Κράτησης Νέων (κοριτσιών) στην Κεντρική Φυλακή Γυναικών Κορυδαλλού.
Υπάρχει επίσης το Ίδρυμα Αγωγής Ανηλίκων Αρρένων Βόλου, μια μορφή επιβίωσης του παλαιού «αναμορφωτήριου», καθώς τύποις δεν αποτελεί χώρο κράτησης αλλά τόπο εκτέλεσης του αντίστοιχου αναμορφωτικού μέτρου.
Ποιος ο πληθυσμός των φυλακών;
Σύμφωνα με τα πρόσφατα στοιχεία του Υπουργείου Δικαιοσύνης (στοιχεία της 2/5/2008), ο πληθυσμός των φυλακών ανηλίκων (σωφρονιστικά και θεραπευτικά καταστήματα και ιδρύματα αρωγής) ανέρχεται αυτή τη στιγμή σε 438 άτομα. Από αυτούς οι 329 κρατούνται στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα. Θα πρέπει πάντως να σημειωθεί ότι ο αριθμός αυτός περιλαμβάνει τόσο τους ανήλικους όσο και τους «μετέφηβους», δηλαδή νέους ηλικίας έως 21 ετών. Οι ανήλικοι κρατούμενοι (κάτω των 18 ετών) είναι 60.
Για να είμαστε δίκαιοι, θα πρέπει να δεχθούμε ότι ο αριθμός των κρατουμένων ανήλικων αποτελεί μια θετική εξαίρεση στον υπερπληθυσμό των ελληνικών φυλακών. Είναι προφανές ότι τα δικαστήρια ανηλίκων αντιμετωπίζουν την ποινή του περιορισμού σε ειδικό κατάστημα ως ένα είδος έσχατου μέσου και δεν κάνουν κατάχρηση της δυνατότητας επιβολής της ποινής αυτής. Από την άλλη πλευρά, η κοινωνική γεωγραφία των κρατουμένων αποκαλύπτει μια μεροληψία σε βάρος των αλλοδαπών και γενικότερα των ανήλικων που προέρχονται από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Συγκεκριμένα, από τους 329 κρατούμενους των φυλακών του Αυλώνα, οι 219 είναι αλλοδαποί. Το ποσοστό είναι 66,5% και οπωσδήποτε δε δικαιολογείται από την αναλογία των αλλοδαπών στο γενικό πληθυσμό. Αντίστοιχα 73% είναι το ποσοστό των αλλοδαπών μεταξύ των υπόδικων ανήλικων κρατούμενων. Καθίσταται προφανές ότι η ποινή του ποινικού σωφρονισμού επιβάλλεται σε ένα βαθμό στους ανήλικους αλλοδαπούς όχι μόνο για αυτό που έπραξαν αλλά και για αυτό που είναι.
Ανήλικοι σε κρατητήρια – ανήλικοι υπό απέλαση
Μία σημαντική κατηγορία ανήλικων κρατουμένων είναι εκείνοι που δεν υπάγονται στο πεδίο εφαρμογής του ποινικού δικαίου, αλλά του δικαίου αλλοδαπών. Μιλάμε για εκείνους του ανήλικους που –αλλοδαποί όντες- συλλαμβάνονται κατ’ εφαρμογή των διατάξεων του Ν.3386/05 περί παράνομης εισόδου και παραμονής αλλοδαπών και στη συνέχεια κρατούνται προς απέλαση κατ’ εφαρμογή των σχετικών διοικητικών αποφάσεων. Δεν είναι εύκολο να έχουμε αριθμό των ανήλικων κρατούμενων υπό το παραπάνω καθεστώς λόγω της ρευστότητας του αριθμού των υπό απέλαση διοικητικά κρατουμένων.
Η κράτηση ανήλικων χωρίς δικαστική απόφαση αποτελεί σημαντική απόκλιση από τη Διεθνή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού, που η Ελλάδα έχει κυρώσει με το νόμο 2101/1992. Ειδικότερα, σύμφωνα με το άρθρο 37 εδ. β΄ της Σύμβασης, «… η σύλληψη, κράτηση ή φυλάκιση ενός παιδιού πρέπει να είναι σύμφωνη με το νόμο, να μην αποτελεί παρά ένα έσχατο μέτρο και να είναι της μικρότερης δυνατής χρονικής διάρκειας». Εν προκειμένω, η κράτηση του ανηλίκου ενόψει της απέλασής του είναι προφανές ότι δεν μπορεί να θεωρηθεί ως έσχατο αλλά ως πρώτο –και εύκολο– μέτρο, καθώς ο υπό απέλαση ανήλικος δεν έχει διαπράξει καμία άλλη αξιόποινη πράξη πέραν της παράνομης εισόδου και παραμονής στη χώρα, για την οποία συνήθως ο ίδιος δεν ευθύνεται. Η πρακτική αυτή εκθέτει τη χώρα μας, που θα όφειλε, σύμφωνα με την πιο πάνω διάταξη σε συνδυασμό με το άρθρο 6 του ελληνικού Συντάγματος, να λαμβάνει όλα τα αναγκαία εναλλακτικά μέτρα προς αποφυγή της κράτησης του ανηλίκου. Η παραβίαση των δικαιωμάτων των ανηλίκων εν προκειμένω εντείνεται από τις γνωστές συνθήκες κράτησης που επικρατούν στα κρατητήρια των αστυνομικών τμημάτων και της διεύθυνσης αλλοδαπών.
Αντίστοιχο προς το παραπάνω είναι και το ζήτημα της απέλασης ασυνόδευτων ανηλίκων, δηλαδή των ανηλίκων οι οποίοι βρίσκονται στην Ελλάδα και δεν τυγχάνουν προστασίας από κανέναν ενήλικο που είναι νομικά υπεύθυνος για αυτούς. Η Ελλάδα πραγματοποιεί τέτοιες απελάσεις παρά το γεγονός ότι θα όφειλε με βάση τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού να παρέχει ειδική προστασία και βοήθεια στους ασυνόδευτους ανήλικους.
Που αλλού πάσχει η κρατική πολιτική;
Το κράτος έχει εγκαταλείψει το θεσμό των επιμελητών ανηλίκων. Στην Αθήνα το 2006 υπήρχαν μόνο 17 επιμελητές ανηλίκων (η πρόβλεψη είναι για 34 οργανικές θέσεις), που ασκούσαν την επιμέλεια 245 ανηλίκων. Το δυναμικό της υπηρεσίας επιμελητών ανηλίκων στη Θεσσαλονίκη έχει επίσης σοβαρές ελλείψεις, αφού 7 άτομα καλούνται να ασχοληθούν με 60 ή 70 υποθέσεις κάθε εβδομάδα. Αντίστοιχη είναι η κατάσταση στην περιφέρεια, είναι δε χαρακτηριστικό ότι 14 δικαστήρια ανηλίκων της χώρας (σε πρωτεύουσες νομών) παραμένουν χωρίς επιμελητή ανηλίκων.
Επίσης, ενώ υπάρχουν οι διατάξεις που προβλέπουν θεσμούς εξω-ιδρυματικής πρόληψης και αντιμετώπισης της νεανικής παραβατικότητας (κοινωφελής εργασία, ημιελεύθερη διαβίωση), στην πραγματικότητα οι ρυθμίσεις αυτές παραμένουν ανεφάρμοστες. Η εφαρμογή αυτών των εναλλακτικών μορφών ποινικής μεταχείρισης θα μείωνε τις –κατά κοινή πείρα- καταστρεπτικές συνέπειες του εγκλεισμού στην προσωπικότητα του ανήλικου. Από αυτή τη σκοπιά, το αίτημα για την κατάργηση των φυλακών ανηλίκων γίνεται ακόμα περισσότερο επίκαιρο.
Ο Βασίλης Παπαστεργίου είναι δικηγόρος, μέλος της Πρωτοβουλίας για τα Δικαιώματα των Κρατουμένων.
Κάθε Σάββατο στην Αυγή 
